مسجد جامع زنجان

تاریخچه مسجد

مسجد و مدرسه جامع معروف به مسجد سید در قلب بافت تاریخی شهر قرار گرفته است. این مسجد از ضلع غربی با بازار قیصریه و از ضلع شرقی با بافت مسکونی و معبر موصوف به کوچه سید و از جبهه شمالی با خیابان امام و سبزه میدان در ارتباط است. مجموعه مسجد و مدسه سید توسط عبدالله میرزا دارا پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار در هنگام حکمرانی در زنجان در سال ۱۲۴۲ هجری قمری احداث گردیده است ، بر اساس مدارک و اسناد سال مزبور مربوط به اختتام آن است و هیچگونه افزایش مجموعه و الحاقات در دوره های بعدی مشاهده نمی گردد.

معرفی مسجد

مجموعه تاریخی مسجد و مدرسه سید یکی از بناهای ارزشمند داخل شهری است، این مسجد بر اساس پلان مساجد چهار ایوانی ساخته شده است، طبق معمول ایوان ورودی مقابل شاه نشین گنبد دار قرار داده شده است. مساجد با سبک چهار ایوانی در پی تحولات مهمی که در طرح مساجد ایران پایه گذاری گردیده با ابهام از معماری دوران پارتی (کاخ هتره) پدیدار گشته و مسجد زواره و مسجد جامع اصفهان از نخستین مساجدی است که به این سبک ساخته شده اند.
این سبک علاوه بر اینکه در طرح مدارس علمیه و کاروانسراها معمول گردیده با نور دیدن موزه های ایران ، در کشورهای اسلامی اهل سنت و جماعت مورد استقبال واقع شده ، به طوری که در مساجد مزبور هر یک از ایوانهای چهارگانه به یکی از مذاهب اربعه ، جهت مذاکره و تعلیم علوم دینی مربوط به خود اختصاص یافته است. آنچه که در صحن مسجد، بیشتر از همه خودنمایی می کند ایوانهای چهارگانه است که در چهار ضلع آن به قرینه جای گرفته اند. ایوان جنوبی در حد فاصل شبستان گنبددار و صحن قرار گرفته و شبستانهای زنانه و مردانه را به طور قرینه تقسیم می نماید و با عنایت به فلسفه وجودی ایوان که نقش ایجاد تعادلی هوای داخل و خارج شبستانها را دارد، ورودی فضای مزبور در آن قرار گرفته است. ایوان جنوبی،

همانند سه ایوان دیگر در دو طبقه اجرا شده که طبقه دوم به منظور خنثی نمودن رانش طاق ایوان در حل مسایل استاتیکی لازم الاجرا بوده است.

معماری مسجد جامع زنجان

مساجد ایرانی با معماری‌های تک ایوانی، دو ایوانی و چهار ایوانی بنا می‌شوند که مسجد سید بر اساس معماری چهار ایوانی بنا شد. این مساجد برگرفته از معماری کاخ هتره در دوران پارتی است. نمونه دیگر مسجد چهار ایوانی در ایران مسجد جامع اصفهان است که اولین نمونه در ایران به شمار می‌آید. دلیل ثبت مسجد جامع زنجان در آثار ملی، معماری منحصر به فرد آن است که اصول معماری به خوبی در آن قابل رویت است.

ایوان‌های قرینه در چهار گوشه مسجد به زیبایی آن افزوده است. ایوان جنوبی و شبستان مردانه و زنانه را به دو قسمت مساوی تقسیم می‌کند. تزیینات ایوان‌ها با کاشی‌های ختایی است. این تزئینات با خط کوفی کلمات الله، محمد (ص) و علی (ع) در داخل طاق نماها و با رنگ مشکی به روی نارنجی نگارش شد.

در کتیبه‌ها از خطبه‌های فتحعلی شاه قاجار استفاده شده است و با نام عبدالله میرزا که بانی این مسجد است به پایان می‌رسد.

رخ نمایی هنر معماری

در بناهای قاجاری رنگ زرد و مشکی اغلب مورد استفاده قرار می‌گیرد. مسجد جامع زنجان نیز مانند سایر بناهای قاجاری از این شیوه پیروی کرده است. درخت زندگی که در هنر ایرانی موتیف معروفی است، در این مسجد و در دو طرف ایوان آن به زیبایی خود نمایی می‌کند. از موتیف‌های دیگر این بنا، تلفیق مربع و لوزی است که طراح‌های هندسی را به وجود آورده و برای تزیین بنا استفاده شده است.

قرینگی از مشخصات بارز این بنا است. به این شکل که ایوان شمالی و جنوبی به قرینه هم بنا شده‌اند. در ایوان شمالی که مطابق با شیوه مساجد چهار ایوانی ورودی در آن قرار دارد، کلمات الله، محمد (ص) و علی (ع) قرینه با خط کوفی و کاشی ختایی تزیین شده است. در دوره پهلوی تغییرات کمی در سر در این مسجد به دلیل بنا کردن خیابان پهلوی یا همان امام به وجود آمد. سردر بنا در سال ۱۳۳۸ خورشیدی در زمان احداث بنای کتابخانه به جای دو مناره در طرفین، بنا شد.

صحن مساجد چهار ایوانی به شکل مستطیل است. در گذشته حوضی در میان این صحن قرار داشت که جز در جلو شبستان‌ها و حجره‌ها، کنار آن باغچه‌هایی بود. دلیل تخریب این باغچه‌ها احتمالاً رطوبتی بود که از این باغچه‌های اطراف حوض به بنا نفوذ می‌کرد و باعث تخریب بنا می‌شد. در سال ۱۳۴۰ این باغچه‌ها برچیده شد ولی در سال ۱۳۶۸ به طور محدود توسط متولی چند باغچه مجدداً احداث شد. قرینگی در احداث حجره طلاب نیز رعایت شده است. در دو طرف شرق و غرب صحن ۱۶ حجره به طور قرینه در مقابل هم قرار گرفته‌اند. البته در قسمت شمالی نیز ۶ حجره برای طلاب علوم دینی احداث شده است.